De afgelopen twee jaren hebben milieubewegingen en vakbonden samen de Vlaamse industriële transitie onder de loep genomen. In de brochure ‘Werknemers als hefboom voor een circulaire economie’ presenteren Bond Beter Leefmilieu en Reset.Vlaanderen de belangrijkste leerlessen.
Reset.Vlaanderen, Bond Beter Leefmilieu en IndustriAll Europe verdiepten zich samen met de Vlaamse vakbondscentrales ABVV Metaal, Algemene Centrale ABVV, ACV BIE en ACV Metea twee jaar lang in de toekomstperspectieven voor de industrie, én de rol die vakbonden in de transitie kunnen opnemen. De focus lag op chemie en metaal, gezien het grote belang van deze sectoren voor de Vlaamse economie. Op de slotconferentie van het project gingen vakbonden en werkgevers met elkaar in debat over een eerlijke industriële transitie.
De wisselwerking tussen milieubeweging en vakbond belichtte de industriële transitie vanuit het perspectief van de Vlaamse werknemers. Hoe kan de Vlaamse industrie klimaatneutraal worden? Wat zijn de kansen en gevaren voor de werknemers? Hoe kunnen we een succesvolle klimaattransitie combineren met duurzame tewerkstelling op lange termijn? En welke rol kunnen werknemers en vakbonden opnemen in de transitie?
Sterk evoluerend debat
Het is opvallend hoe snel het debat rond de industriële transitie de afgelopen jaren geëvolueerd is, in heel Europa, en zeker ook bij vakbonden. Ook in Vlaanderen lijkt de groene industriële transitie intussen gestart. Er komen bijvoorbeeld nieuwe investeringen om de uitstoot van de productie drastisch te verminderen. Met zijn lange traditie als industriële regio in het hart van Europa heeft Vlaanderen ook heel wat troeven in handen om te pionieren in de creatie van een klimaatneutrale en circulaire industrie.
Toch is er nog bijzonder veel onduidelijkheid over de richting die onze Vlaamse industrie moet inslaan. Om de kritische massa van bedrijven mee te krijgen, is doortastend beleid nodig en een strategische visie op de toekomst van de industrie, op alle niveaus. Concrete transitieplannen zijn onder meer noodzakelijk om werknemers en vakbonden houvast te bieden, en om draagvlak te creëren voor de complexe transitie die op hen afkomt.
Clusterdenken en waardeketens
Terwijl de beschikbare studies stellen dat een circulair gebruik van grondstoffen cruciaal is om onze industrie klimaatneutraal te maken, stellen we vast dat de meeste lange termijn klimaatplannen van onze grote energie-intensieve bedrijven uitgaan van een erg grote energievraag en weinig rekening houden met de principes van de circulaire economie. De essentie van het businessmodel van deze bedrijven is nu eenmaal de productie van basismaterialen (zoals staal en basischemicaliën) op basis van nieuw ontgonnen grondstoffen. Gezien de hoge energie-input zijn er vragen te stellen bij de haalbaarheid van dergelijke klimaatplannen. Om de circulaire transitie te realiseren, kan de focus best verschuiven naar het creëren van nieuwe circulaire waardeketens. Daarom moet de transitie eerder op het niveau van industriële clusters bekeken worden.
Werknemers klaar voor de toekomst
Sociaal-economische aspecten blijven vooralsnog zwaar onderbelicht in de discussies rond de industriële transitie. Zo is het beleid dat de Vlaamse Regering momenteel voor de industriële transitie aan het uitwerken is (de zogeheten Klimaatsprong Industrie) voornamelijk gericht op technologische oplossingen en op het faciliteren van investeringen door bedrijven. Dat is zeker belangrijk, maar de creatie van duurzame tewerkstelling en het voorbereiden van de werknemers op de skills van de toekomst, zouden even belangrijke speerpunten van het beleid moeten worden.
Vakbonden kunnen een sterke rol opnemen in de industriële transitie. Het meest tot de verbeelding sprekende voorbeeld is de Nederlandse vakbond FNV, die in het dossier over de vergroening van de staalfabriek Tata Steel het debat helemaal naar zich toe wist te trekken en een sociaal contract rond de transitie opstelt. Een studie van de KU Leuven bespreekt een aantal andere concrete voorbeelden, maar geeft ook aan dat de context juist moet zitten vooraleer een vakbond een significante invloed kan hebben op de decarbonisatieprocessen op sectoraal- en bedrijfsniveau. Om deze suggesties in de praktijk om te zetten, is er dus nog een lange weg af te leggen.
Industrie 2.0
De energiecrisis toont duidelijk aan dat het status quo geen optie is voor onze industrie. De Vlaamse overheid moet dringend een ambitieus beleidskader opstellen om te vermijden dat onze industrie achterop raakt ten opzichte van de buurlanden, waar wel een ambitieus klimaatbeleid in de steigers staat. Het is cruciaal dat de industriële transitie sociaal-rechtvaardig en inclusief verloopt. Dit vereist dat de transitieplannen in nauw overleg met alle betrokkenen tot stand komen, en op een structurele manier verankerd worden in het sociaal overleg.
Een plan voor duurzame werkgelegenheid, met plannen voor de uitbouw van volwaardige circulaire waardeketens, moet integraal deel uitmaken van de plannen van de Vlaamse Regering.
Lees de brochure 'Vlaamse industrie op weg naar circulariteit. Vakbonden mee aan zet?'
